ถ้า “AI ของประเทศไทย” จะเป็นของประชาชนจริง ๆ ต้องมีอะไร?

ในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา คำว่า “AI แห่งชาติ” เริ่มปรากฏในแผนยุทธศาสตร์ของหลายประเทศ รวมถึงประเทศไทยด้วย แต่คำถามสำคัญที่หลายคนยังสงสัยคือ AI ของประเทศควรเป็นของใคร? ถ้าคำตอบคือ “ของประชาชน” จริง ๆ แล้วต้องมีองค์ประกอบแบบไหน? ถึงจะเรียกได้ว่า AI นั้นสร้างเพื่อประโยชน์ของคนทั้งประเทศ ไม่ใช่แค่เพื่อรัฐ หรือกลุ่มทุน

1. ข้อมูลต้องโปร่งใส และเป็นของประชาชน

AI ทำงานบน “ข้อมูล” และถ้าข้อมูลมาจากประชาชน—ไม่ว่าจะเป็นการใช้บริการสาธารณะ พฤติกรรมออนไลน์ หรือข้อมูลสุขภาพ—สิ่งแรกที่ต้องมีคือ สิทธิ์ในการรู้และควบคุมข้อมูลของตัวเอง
ตัวอย่างเช่น ถ้าระบบ AI ตรวจจับโรคกำลังใช้ข้อมูลของผู้ป่วยเพื่อพัฒนาโมเดล ก็ต้องเปิดเผยว่าใครเก็บข้อมูล ใช้อย่างไร และประชาชนสามารถยกเลิกหรือเข้าถึงได้ตลอดเวลา

2. AI ต้องมีมาตรฐานจริยธรรม ไม่ใช่แค่ฉลาด

AI ที่แยกแยะใบหน้าได้อาจดูฉลาด แต่ถ้าใช้แบบไร้ข้อจำกัด เช่น สอดส่องผู้คนในที่สาธารณะ หรือวิเคราะห์พฤติกรรมเพื่อคัดกรองแบบมีอคติ ก็อาจกลายเป็น “เครื่องมือควบคุม” แทนที่จะช่วยเหลือ
AI ของประชาชนควรยึดหลัก โปร่งใส เป็นธรรม ไม่เลือกปฏิบัติ และเคารพศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์

3. ระบบต้องเปิดให้ตรวจสอบได้

ถ้า AI มีบทบาทมากขึ้นในชีวิต เช่น คัดเลือกผู้ได้รับสิทธิ์ต่าง ๆ หรือวิเคราะห์แนวโน้มอาชญากรรม ระบบต้องเปิดให้ตรวจสอบได้ทั้ง กระบวนการตัดสินใจและแหล่งข้อมูล
นักพัฒนาอิสระ นักวิจัย หรือภาคประชาชนควรสามารถเข้ามาตรวจสอบโมเดลได้ในระดับหนึ่ง เพื่อให้มั่นใจว่าไม่มีอคติซ่อนอยู่เบื้องหลัง

4. มีพื้นที่กลางให้ทุกคนร่วมพัฒนา

AI ที่เป็นของประชาชน ต้องเปิดโอกาสให้ สตาร์ทอัพ มหาวิทยาลัย และนักพัฒนาทั่วไป เข้าถึงชุดข้อมูลพื้นฐาน (แบบไม่ระบุตัวตน) หรือโมเดลที่เปิดเผยบางส่วน เพื่อสร้างนวัตกรรมต่อยอด
คล้ายกับโครงการ “AI for Public Good” ที่ในหลายประเทศใช้ AI เพื่อการศึกษา เกษตร หรือสิ่งแวดล้อม โดยเปิด API หรือโมเดลให้ใช้งานฟรี

5. รัฐต้องไม่ผูกขาด และต้องไม่ทิ้ง

รัฐควรทำหน้าที่ “สร้างกติกา” ไม่ใช่ผูกขาดการใช้งานหรือการพัฒนา AI ทั้งหมด ขณะเดียวกันก็ต้องไม่ปล่อยให้ทุกอย่างเป็นหน้าที่ของเอกชน เพราะ AI ไม่ใช่แค่เทคโนโลยี แต่มันจะ “กำหนดโครงสร้างอำนาจใหม่” ในสังคม
หากไม่มีระบบประกันความเป็นธรรมที่ชัดเจน AI ก็อาจกลายเป็นเครื่องมือของผู้มีอำนาจมากกว่าเป็นตัวช่วยของประชาชน

บางคนอาจคิดว่าเรื่อง AI เป็นเรื่องไกลตัว แต่ในความจริงมันใกล้มาก และกำลังกลายเป็น “โครงสร้างใหม่ของการตัดสินใจ” ในสังคม—ทั้งแบบที่เราเห็นและไม่เห็น ถ้าเราปล่อยผ่าน วันนี้ AI อาจเป็นแค่เครื่องมืออำนวยความสะดวก แต่พรุ่งนี้มันอาจกลายเป็นเครื่องมือชี้ชะตาโดยที่เราไม่มีสิทธิ์เลือก